Vam Çhintu

 

Ds Çhintu bzw. das Künden ist nach altem Volksglauben ein zeichenhaftes Ankünden sterbender Angehöriger oder guter Bekannter. Als besonders feinfühlig gelten dafür die Temperkinder, welche in einer Quatemberwoche geboren sind.

 

 

Där Tootuvog^ul het gchlopft

 

Wenn där Tootuvog^ul an d Schiiba chumä chu chlopfu, de schtäärbä etlis. Weⁿ ich us chleis Junnji bi gsii, ischt obuni vam aaltu Simo d Fro^uw gschtoorbu, und duä ischt där Tootuvogul oi da obuni ans Pfeischtär ga chlopfu. Und duä het d Muätär sälig gseit: Aa, di Katriina tuot sichär schtäärbu, där Toot^uvogul het gchlopft. Und denu Vog^ul hei wièr oi gsee.

 

^{Quelle: Einheimische erzählen, Jordan Erich (1985), S. 112.}

 

 

Miini Muätär, us Tämpärçhind

 

Miini Muätär ischt us Tämpärçhind gsii. Schii het vill gsee und hed isch immär gseit, wiär sellä fär d Aarmu Seelä bättu. Abär wièr hei ra de nid allds giggloibt. Anngscht gçhäbä hei wär abär trotzdem schee und därbii hei wär oi di Bei vam Bodu ummúif uf du Baich gizogu! «Hiitu läänd mi d Aarmu Seelä nid in Ruä», het d Muätär in där Tämpärwuchu allpod umúm gseit.

 

^{Quelle: Volkserzählungen aus dem Oberwallis, Guntern Josef (1978), S. 250.}

 

 

Tämpärçhindär zellunt vam Çhintu

 

D Leena sälig het dièr jedäsmaal gseid, we eis schtirbt. Jäjaa, dii het zum voruis gseit, schii hei das und das gsee und ira hei das gitroimt und aa … çhenniwär druf zellu: «Jetz schtirbt eis».

 

Und frièjär där Fränsl: wesch eis bigrabu heint, so het deer naa där Bigrebt gseit: «Ds neescht Maal schtirbt us Mandji!», odär: «Äs schtirbt us Fro^uwwi!» Das hei äär am Too vaⁿ där Gloggu abgglosä. We di Groossa im Uis-Too griinä, de gää us Mannuvolçhi, und we Chleina griinä, de gää us Wiibuvolçhi. Und usoo iss de wirkli gsi!

 

We uswélts gschtoorbuⁿ ischt – ich sälbär hänn das bisá ärfaru – de häⁿ ich immär gsee welts schtirbt. Wenn ds Effrosi sälig gschtoorbuⁿ ischt, het das du Schtich gçhäbä und ischt im Schtutzji im Bett gsii; und ich häs unnär där Mäss am Komuljoombaich gsee. – Und am andru Tag iss duo gschtoorbu.

 

Und we miini Gotta ischt gschtoorbu, häni scha us där Çhillchu gsee chu. Duo deiçhi: Wièsoo ischt dii hina no in där Çhillchu? Daa ischt do tçheis Liècht mee! Und duä häni scha värlooru. Und druf am Sunntag ischsch zä Väschpru ggangu und umuif ins Huis, het schi daa uf du Schtuol gsetzt und isch daa am Schlag gat gschtoorbu.

 

Und we där Gotthird-Joosef gschtoorbu ischt, sii ich und ds Konschtanz sälig där d Chluisä umbrí ggangu. Und duä ischt iisch deer Joosef mit där Wässärho^uwwu uf där Agslu virggangu, und duä heiwärs värlooru. – Das ischt emäl chrank im Bett gsii! Und an Zan Ggotthirtschtag iss gat gschtoorbu.

 

Abär das ischt duä därnaa värgangu. Usoo wièt dui dä Liitu eppis värzellt hescht, ischt das värgangu. De hescht das niimäⁿ gsee.

 

^{Quelle: Einheimische erzählen, Jordan Erich (1985), S. 111.}

 

 

Us farunds Bett z Maschihuis

 

Ich bi z Maschihuis gsii. Us Aabundsch wani wiä gwondli im Bett biⁿ gsii, hed uf zmaal ds annär Bett im Zimmär gäguⁿ di Poort afa rutschu. Duä ischt uswás usum Näscht vircha gschtigu und ischt uif und uwägg. Drufab het schi ds Näscht umúm an du aaltu Platz zärúgg biwegt. Unnärdéssi wa das passièrd ischt hä^m mi ich i^m miim Bett nimmä çhennu biwegu, ich bi wiä gläämts gsii. Anngscht häni gçheini gçhäbä, bini do schoo baald zwenzig gsii. – Churz druf hets gheissu, d Mátilda, wa frièjär mid iisch Junngfro^uw isch gsi, sii an dem Aabund gschtoorbu.

 

^{Quelle: Volkserzählungen aus dem Oberwallis, Guntern Josef (1978), S. 635.}

 

 

Di Gotta het schi gçhintut

 

Ich hä miini Gotta niä pçhennt; schii ischt baald naa miinär Toif z Gletsch värunnglickt und mu het scha nimmä funnu. Waani duä Jaari schpäätär im Allärseelumaanut us Aabunsch heim bi chu und äs im Hiischi schoo hed afa duichlä, gseeni hinnär där Schtubu^mpoort eppis Groossusch, Wiissusch. Ich hä nit çhennu sägä, was gsiiⁿ ischt, hä abär oi nid Anngscht pärchú. Waani abär där ds Hiischi ummúis bi, ischt mär moorz schlächt chu und ich hä^m mi ufum Baich mièssu nidärlaa. – Am gliichuⁿ Tag hed mu miini Gotta duä funnu. Wil schii miini Gotta isch gsii, het schii schich miär çhennu zeichu. Ich biⁿ appa sibu jäärigs gsii.

 

^{Quelle: Volkserzählungen aus dem Oberwallis, Guntern Josef (1978), S. 343.}

 

 

Där Ettro het schi gçhintut

 

Waani appa zächu jäärigs biⁿ gsi het schi dum Franz und miär där Ettro gçhintut. Wiär hei um Morgu vam Gschtei uacha in ds Doorf zär Schuol mièssu. Und duo gsich abu daa: «Ds Läxi-Naazi beitut daa an där Kapällu, äs ischt gad us dum Çhi vircha chu!» seit där Franz. Und ich häs oi gsee! Wiär hei das us parrmaal usoo gsee: umaal hets gçheis Hoit gçhäbä, umaal gçhei Huät. Iisch hed abär nit gfichtut, wiär heis numu dum Vattär gseit. Deer abär het gmeint: «Dascht nit ds Läxi-Naazi, daa chunt de mit där Ziit schoo no eppis vircha». – Und ärichtig: druf im Braachu het mu daa us dum Çhi iischu Ettro vircha prungu. Deer ischt daa ärfallu.

 

^{Quelle: Volkserzählungen aus dem Oberwallis, Guntern Josef (1978), S. 347.}

 

 

Ds Egguⁿtooni het schi gçhintut

 

Ds Egguⁿtooni ischt ganz us fromms Mandji gsii. Äs hed obuna an där Eggu gwonät und het schee vill fär d Aarmu Seelä gibättut. Waas de mid imm ans Schtäärbu sii ggangu, hei där naamaalig Bundesraad Eschär an umu Vormittag u wiissi Prozessioo där d Haalta uif gäguⁿ d Egga gsee gaa. Alli sii im wiissu Chleid gsii, wiès duozumaal an äru Bigrebt Bruich und Oornig isch gsii. – Churz druf hets gheissu, ds Egguⁿtooni sii gschtoorbu. D Aarmu Seelä sii sus an dischum Antheis chuⁿ ga reichu.

 

^{Quelle: Volkserzählungen aus dem Oberwallis, Guntern Josef (1978), S. 252.}

 

 

Us Ärläpnis vam Çhintu und där Schpaanisch Ğripp

 

Wièr sii uf dum Bäärg gsii und hei daa ggalput. Und duo hän ich emäl oi d Sennäri gmacht. Gsii^m biⁿ da ich und ds Antoni-Meläni, das hei wär ghäbä fär Hirt; und di Groosmuätär ischt oi daa gsii. Duo ummaal um Morgund bin ich ärwaçhä und hä^m mièssu ga brunzu. Duo hän ich uisgglotzät und duä hent flotti Schtäärnä gschinu. Duo deiçhi: Aa, jetz ischt no um bitz fruä, jetz gaani nommal um bitz ummíⁿ ins Bett. Und obuní hei wär d Hennä ghäbä und zunnärscht zum Bett vaⁿ där Groosmuätär ischt usoo us Chaschggi gsii und daa ischt ira Gwant drufgsi. Duo hets uf zmaal gipolld, wiè eis u feschti schteinini Blatta gad umbríⁿ uf denu Chaschtu triibä. Und we dascht värbii gsi, hets usoo giteend, wiè eis un Gschiruta Wassär umbri uf dischu Chaschtu leeschä. Und das Wassär ischt immär abggangu: zeerscht ischt där Schepf chu und därnaa hets usoo flingg giziisät und duo numu me gitropft, so tägtägtäg. Und das ischt abggangu und abggangu, bis naacha numu me usoo liècht gitropft het. Zeerscht hed mièr dárfär nit gfirchtut. Abär duo hän ich dem usoo afa naadeichu. Und duä deiçhi: was hent di blegär Hennä jetz daa ícha tçhiit? Ja, daa hed emmäl niggs çhennu icha chuⁿ, daa ischt doch flott värtäfiluts. Und jetz hets oi nit ggäräggnud, wenn usoo flotti Schtäärnä gschinu hent. Duo gäll, wiè mee das ich dem hä naagideicht, wiè mee hed mièr afa firchtu. Mich hets im Bett gad usoo gschittillut va Anngscht. Därnaa so häni afu zuo dits Meläni gschtoosst und gschtoosst, und dascht oi vollds Schlaaf gsi. Naacha häni mu gseit: «Meläni, tua abu ärwaçhä, hescht dui niggs gçheert?» Und das het da oi gipiischtäd und het gseit: «Nei!», äs hei niggs gheert. Därnaa häni di Groosmuätär gfräägt, und dii hed oi gseit, schii hei niggs gheert. Und ich hänn doch usoo flott gwaçhät. Sobaald dass duä hed afa bloos tadjä, bin ich duo halt gaⁿ du Schtei suochu. Ja, daascht niènä niggs munándrä gsi. Abär ich hä sooⁿ un Anngscht ghäbä. Ich meinu, jedäs Haar wa ich uf dum Chopf hän tçhäbä, het schiiu Schweistropf tçhä.

Ich hä gwisst, dass där Lepold am Gschtei, där Meischtär vam Hotel, chrank ischt. Und de hän ich gmeind, jetz ischt där Lepold gschtoorbu. De hän ich inä gseit: «Aa, i wettu, där Lepold ischt gschtoorbu!» Und duo sii wär ga mälchuⁿ. Usoo wiè wär scheeⁿ am Mälchu gsi sii, ischt där Groosvattär sälig mim äRos und mim Wagu ubär ds Bièlti dir chu. Und deer chunt dir und seit, wièr sellä di Geis niit triibu, wièr sellä di Geis umáb nä, denn d Naachpiiri, d Fro^uw vam Lepold, sii schisch gschtoorbu. Wièr sellä gaⁿ d Çhind därvaⁿ nä. Vaⁿ deer Famili sind duo grad innärd um parr Tagu drii Liit gschtoorbu: D Mátilda ischt d Nacht im zwelfi gschtooru und där Lepold ubär Tag, duä im zwelfi. Und d Emma, di Techtär, ischt um parr Taga därnaa gschtoorbu. Dascht im achzääni gsii, wenn dii leit Grib ischt gsii, d Schpaanisch Ğripp.

Duä sii wär emäl oi im zwelfi in där Nacht mim Vee gad in du Wäggs^ul chu. Und duä hei wär no tçheis Liècht und niggs tçhäbä. Chascht där deichu, was das fär us Ziig ischt gsi! Duo hei wär d Chiè umbrí in du Wäggs^ulbodu ggjagt, und eis obuna und eis unnuna gwert. Und us schutzji hensch gfrässuⁿ und duo hensch schi de gleit. Und di Geis hei wär uif ins Aamunt drínggjagt, in duⁿ Obru Wäggs^ul. Am Naatag um Morgund, wes duä usoo scheeⁿ gitag^jät het, ischt duä d Muätär sälig mid uswás z Ässuⁿ íchu. Oo, dascht u leidi Tuir gsii, dii Liit sind usoo gschtoorbu!

 

^{Quelle: Einheimische erzählen, Jordan Erich (1985), S. 112, 113.}