Vam Graazu und där Tootuprozessioo
Där Graazu, der Gratzug ist gemäss Volksüberlieferung eine Armenseelenprozession, deren Wanderzug bevorzugt durch Gräben führt, die vom Berggrat bis hinunter in den Talgrund reichen. Die unerlösten Seelen streifen hier in der Nacht meist in langsamem Totenmarsch durch die Gegend, manchmal murmelnd und Rosenkranz betend, dann aber auch lachend, weinend, pfeifend, trommelnd oder mit seltsamem Getöse wie ein Windstoss. Wer sich dem Gratzug in den Weg stellt, muss Schlimmstes befürchten.
Dum Graazu niè hoiru!
Wièr hei de vam Graazu immär un groossi Anngscht gçhäbä. Där Vattär hätti mu de no gääru ghoiru, abär d Muätär hedisch de ärgriffu und het gseit, wièr sellä dum Graazu niè zärúgghoiru, suscht gäbäs us Unnglick.
Iisch heinsch immär gseit, där Graazu sii daa um meischtu, wa uf beed Siitu vam Tall un Grabu van zobärscht vam Graat bis zunnärscht in du Grund chumä. Um zegschtu sii är daa, wa dii beed Gräbu no gat di gliich Richtung hei, usoo dass där Graazu in einär Ggärédi çhennä durchziä.
Quellen: Einheimische erzählen, Jordan Erich (1985), S. 114; Gewährsleute aus Simplon Dorf (1985).
Där Graazu in där Gmeinalpu
Di Gmeinalpa hei frièjär dä Saasinu gçheert. Waasch de dä Íheimischu, dä Zwischpäärgnär d Murmutä hei afa uisgrabu, siis de zun umu Prozäss chu, wa d Saasini värlooru hei. Fär di Prozässçheschtun z zalu, heisch de schiinds dä Íheimischu di Gmeinalpa mièssu värchoiffu. Schpäätär sii duo allpot un gfirçhigä Graazu mit Trummu, Pfiiffu und hellischum Ghoir vam Schtaaful umbrícha gizógu und därnaa sii är daana där du Wiissu Bach gägun di Porgarätscha ummúif. – Numu me mit Gruisä geit mu daa hiitu nachtsch värbii!
Quelle: Gondo-Zwischbergen, an der Landesgrenze, am Simplonpass, Arnold Peter (1968), S. 259.
Där Graazu im Feiwaald
Im Feiwaald, ob Marija Brú iss duozumaal oi úheimlich gsii. Mu värzellt, dasch daa nachtsch im Unnärtach vam Hiischi mengischt luitä Grampóll und Muisig mit Pfiiffä und andrä Schtrumäntu hei gçheert. Nit säältu hei mu oi ds Gitrámpul va wiltä Reschjinu gçheert, wa vor dum Hiischi värbii gschtampfut sii. Mu hei abär niä eis gsee.
Quelle: Gondo-Zwischbergen, an der Landesgrenze, am Simplonpass, Arnold Peter (1968), S. 259.
Där Graazu in dä Brendu
Un gfirchtutä Graazu sii oi där ds Innär Brendugräbji ggangu. No hiitu phoiptunt summi Liit, mu gçheerä daa du Tootuzug där du Grabu umbrí ziä. Zvoodärscht vam Zug gçheerä mu tiitli un aalti Moora mit chleinä Fäärlinu, hinnärna naa marschíèrä in feschtum Tritt di Pfiiffä und de di Trummä. Darfär heissäs daa an umu pschtimmtu Oort oi no hiitu ds Trummunegg.
Quelle: Gondo-Zwischbergen, an der Landesgrenze, am Simplonpass, Arnold Peter (1968), S. 259, 260.
Där Graazu am Häärd
Dascht am Eidgenessischu Bättag gsi. Wièr sii drii Schweschträ ín am Häärd gsii. Duo häni so wunnärbar gheerd juizu, und ich häm mi oi gwundrud und hä zum Pfeischtärli uisggjuizt. Und därnaa hets schoo neechär ggjuizt. Und därnaa häni nommal ggjuizt. Und duo hets ganz noo ggjuizt. Duo bini flinng ummí, hänn ds Pfeischtärli zuä und hämi gsetzt. Duo hets schisch di Poord uifgschlagu und ischt daa värbii. Ds Vee im Schtall unnuni ischt alls uifgschprungu und het ghoiru, und d Schwii hent giggissu. Und wièr sii alli mit dä Schuonu ins Bett ggangu, va groosum Chlupf. – Jetz weisi niit, um Morgund ischt allds rièwigs gsii.
Quelle: Einheimische erzählen, Jordan Erich (1985), S. 115.
Us uheimlichs Ggjuiz an där Pusséttu
Äs ischt an umu Eidgenssischum Bättag gsi, wa wiär drii halbärwaggsi Meiggjä an där Pusséttu in där Hittu Welluta gchocht hei. Uf zmaal hed mu van dä Chatzhaaltu acha usoo hellisch luid und klaar gçheerd juizu, usoo hipsch wiènis no niä hän gçheert. Wili sälbu oi un guäti Juizäri gsiim bi, häni ooni lang z ubärleggu Antwoort ggä. Und duä gçheeri wärs us zweits Maal juizu, abär ditsmaal schoo unnuna im Grabu. Das isch nisch schoo nimmä ganz normaal vorchú. Und churz druf hets zum drittu Maal ggjuizt, ditsmaal abär schoo vor iischum Hiischi. Äs het ds Huistiri ínggschlagu und hed unnuní im Schtall di ganzu Çhiä untheftut. Wiär sii moorz ärchlipft und hei u settigi Anngscht gçhäbä, das wär an dem Aabund alli drijo mit dä Schuonu ins Bett sii ggangu. D Welluta ischt no am andru Morgund uf där Trächu gsii, … unggässni natiirli.
Quelle: Volkserzählungen aus dem Oberwallis, Guntern Josef (1978), S. 636.
Där Graazu im Roosi
Waani us Nachtsch vam Bälleggu ummúissa bi und där ds äRoosi umbrícha bi chu, hets hinnär miär us dum Roosigrabu afa juizu. Därnaa hets us zweits Maal ggjuizt, abär schoo pfellig luitär und vill neejär. Und schoo hets us dritts Maal ggjuizt, dasmaal abär usoo luit, dass mär durch Maarg und Bei ggangun ischt. Äscht usoo noo gsii, dasi gmeint hä, äs phackä mi. – Jetz, warfär mu denu Graazu hiit nimmä tçheert, das weisi niit.
Quelle: Volkserzählungen aus dem Oberwallis, Gunter Josef (1978); S. 529.
Där Graazu i Metzgärubodu
Där Graazu sii nachtsch eppä oi där du Tannugrabu umbrícha gägu Metzgärubodu chu. Das hei giteend wiä u luitä Feenu old wiä truirigi Trumpeetuschtees. Usíä heis oi usoo giteend, wiä eis tièngji dä Geissu çhettu, wiäsch tièngji Titschjini treelu, old wiäsch schee tièngji triiçhju.
Quelle: Gondo-Zwischbergen, an der Landesgrenze, am Simplonpass, Arnold Peter (1968), S. 262.
Där Graazu mid Muisig und Gipfiif där d Alpjä uissa
Du Graazu häni uschuppu maal im Läbä gçheert. Us Nachtsch bini van där Zilfu där d Alpjä ummúissa chu und duä gçheeri wunnärbar Handoorgila schpilu. D Muisig ischt immär neejär und neejär chu, bis ins Wassär. Und duä hets im Wassär gitobut.
Und us annärs Maalsch hets mär naagipfiffu, waani där du Chapf uif ufu Muniguschtaaful bi. Äs hed mär chaald unnär dä Uägsu durchgipfiffu und in dä Ooorinu gsurrut. Abär ich hä niä zärúg glotzät, mu sellä ja niä zärúglotzä. Und z gliichum het mär oi d Schweschtär sälig ghoiru. Ich hä scha guät gçheert, hä ra abär oi gçhei Antwoort ggä. – Was i hiä sägä, das ischt de nid appa glogus! Was i nid weis, das sägi nit!»
Quelle: Volkserzählungen aus dem Oberwallis, Gunter Josef (1978); S. 529.
Där Graazu im Wiissu Grabu
Wa d Schweschtär und ich umaal va dän Alpju umbrí uf d Sischtulmatta sii ggangu und daa oi där du Wiissu Grabu hei mièssu, hei wär beedo us moorz schwäärs Gwicht uf iisch gschpirrt, usoo das wär gmeint hei, wiär megä nimmä us dem Grabu druss. Zgliichum hets no soo ggjaamrud und ggjaamrud und mu het Çhettinä gçheert chliiçhju.
Quelle: Volkserzählungen aus dem Oberwallis, Gunter Josef (1978); S. 638.
Gschpass ooni Grenzä
Ubär du Wiiss Grabu, deer wa vam Alpjärhooru umbrícha chunt und näbu där Wältschu Mattu värbii bis in di Gondoschlucht geit, ubär denu gääbis oi mengi Gschicht z värzellu. Daa hets allpot gheissu, mu sellä uifpassä und nit z lang drinna pliibu, suscht çhenti mu in d Winna chu, wil daa chumä där Graazu vam Alpjärhooru umbrícha und jagä wiä där Wind pfiiffundu und juizundu där d Felinä umbrí bis in di Gondoschlucht. Äs ischt nit z värwundru, dass daa oi umaal us schrecklichs Unnglick ischt passíärt. Uf unäru Schteiblattu ob dum Wägg, wa daa durch du Grabu geit, gseet mu no hiitu zwei Chriizi, wa iisch an das Äreiggnis tiänd äríndru: De hei daa im Wiissu Grabu um Bruädär und u Schweschtär, wa duozumaal in där Wältschu Mattu gwintrut hei, iru Wäsch gmacht. Und wils im Wintär daa eppä oi glouwwinut het, hei immär eis trobuif uf dum Louwwiboort mièssu passä, unnärdessi wa ds andra unna im Grabu gwäschu hei. Gwondli hei där Bruädär obuna gipassät und d Schweschtär hei unnuna gwäschu. Wil där Bruädär um bits un tratzhaftä sii gsi, hei är där Wäschäri unna afa hoiru: «Flich, flich, d Louwwina chunt!» Und in einum Liff sii d Schweschtär us dum Grabu druss. Wa där Uifpassär de luit hei afa laçhä, heisch natiirli gmerkt, dass das numu u Jux sii gsi. Und usoo siis oi no us zweits Maal ggangu. Nadém dass där Uifpassär de us dritts Maal hei afa hoiru, sii d aarum Schweschtär unnuna im Grabu duä nimmä gliffu. Und d Louwwina sii mid íra und oi dum Bruädär, wa ra z Hilf hei wellu chu där ds Çhi umbrí in di Gondoschlucht. – Usoo chas halt gaa, we där Gschpass gçhei Grenzä pçhennt.
Quelle: WB, Iischi Schpraach, Grichting Alois/Jordan Erich (07.04.2023).
Där Graazu im Chalchofugrabu
Där Chalchofugrabu zwischunt där Sischtulmattu und där Wältschu Mattu, sii bikanntä fär du gfirçhig Graazu. Daa sii är psunnärs schtarçhä und passíèrä vil Unggmeisch. Vor Jaaru sii daa umaal zwei Schweschträ durchggluffu und im ğliichun Oigublick sii oi gat där Graazu mid umu schrecklichu Pfiiffu und Tobu näbscht inä värbii ubär d Chalchblattä und du Grabu väráb. Va groossum Chlupf sii eini ins Chalchgruäbuhiggji gschprungu und d andra sii fluggsch du Wägg zärúgg. Tootubleiçhi und in greeschtär Anngscht siisch duä beedo heimggluffu.
Quelle: Das grosse Buch der Walser Sagen, Waibel Max (2010), S. 105.
Där Graazu am Feerbäärg
Duozumaal ischt am Feerbäärg vill Läbä gsi! D Hiischini sind im Uistag und im Herbscht und summi sogaar ds ganz Jaar biwonti gsii. Und äs hed am Feerbäärg oi u läbhaftä Värçheer gçhäbä. Duozumaal hend d Fruschíngini no im Doorf ira Waar gladut und heint scha ubär du Feerbäärg uif ubär Furggu in Zwischpäärgu und därnaa ubär d Munschäära old du Potimmjumpass ins Wältscha fruschíèrt. Das allds wurd woll oi menngs Gfrewwisch, abär doch oi Sindhaftigs, Unglickhaftigs und sogaar Värbrächu mit schich prungu hä. So geischtrund no hiitu mengi Boozugschicht und Zelluta vam Graazu umunánd. Där Feergrabu mit schiinä Siitugräbjinu und Ruisjinu, wa vam Graat bis unnunuis gäänt, ischt daa därzuä nämli gad wiä gschaffu:
Usoo sii eischi Tagsch im Uistag oi u chleini Meiggjä und ira eltär Schweschtär am Uistagwäärchu gsii. D eltär Schweschtär hei uswásch Huisggitsch gmacht und d jungra sii foorna uf där Mattu gsii. Uf einärmaalu teenä us dum Feergrabu uissa us Juizu, Singu, Hoiru und Griinu, und därzwischund us Geisulchlepfu und Gitriiçhju, wiä wenn da ds halb Deerffji mim Vee uacha robuti. «Welds wurd de hiitu hiä obuna Çhiä und Geis äróbu?» hei d Chleina di grooss Schweschtär in där Hittu gfräägt und värzellä ra, wasch gçheert hei. «Dui bischt us Junnji!» git di Greessra zär Antwoort. «Uissär iisch zwei, ischt hiitu gçhei läbundi Seel hiä obuna». D Chleina lää abär nid lug und bischtää druf. «Ja de muäss das där Graazu sii», phoiptä jetz d eltär Schweschtär. «De mièssi wär fär d Aarmu Seelä bättu!» - Und Rosuchranz fär Rosuchranz schtiigä an dem Naamitag ubär d Mattä zum Himmil uif.
Quelle: Bergmenschen, Band II, Zenklusen Ernst, S. 154, 155.
Ds Juizu ischt nä am Feerbäärg värgangu
Där Veitanz und där Aabusitz sind duozumaal scharpf in dä Beinu van dä jungu Liitu gsii. So sind us Aabundsch z Mittluhuis appa gägun zwenzig Parrlini zämu chu. Oi d Laggiinärinä sind dasmaal därbii gsii und dii heints us psunnärs toll gitríbu. In iru Ubärmuät heindsch luid in d Nacht uis ggjuizt. Äscht nid lang ggangu chunt vam Tschuggmatthooru d Antwoort schee luid und chrääpf zärugg. Im frächu Ubärmuät gäbunt d Laggiinärinä daa no gad eis druf, wil un Antwoort schuldig pliibu, das ischt nid iru Aart. Abär oha lätz! No vill wiltär und no unggschlachtär chunt där Juiz im Nui gad herd noo vam Feergrabu zärúgg. Ditsmaal pliibt dä Aabusitzär d Antwoort abär im Hals phannjä. Wiä Gschtoorti trenggunsch alli ummín ins engg Schtubji und mu gçheerd numu no bischmu und langgsams Bättu. Eerscht ds luitärun Tagsch finnunsch umúm du Gguraasch fär ubär di Tschuggmatta ummín ins Telli z gaa, ditsmaal ganz hipschli, ooni Ubärmuät und mit schlächtum Gwissu.
Quelle: Volkserzählungen aus dem Oberwallis, Guntern Josef (1978), S. 637.
Un Tootuprozessioo am Gschtei
Iischi Groosmuätär hed immär van äru Schweschtär va Franz sälig gseit:
Daa sii allpot di Tootuprozessioo där du Bleikuwaald ab ans Gschtei chu und daa sii immär eis dä andru u Schtuck naachu. Und das hei zuä ggjaamrud und ggjaamrud und hei dä andru niid naamegu. Und duo hätti dischi Schweschtär afu maal gseit: «Das muäss där Tiisigär tuo, ob ich dem eintu niid umaal cha hälffu». Usoo wiè dischi Prozessioo widär sii chu, hei schich d Schweschtär uis im Vorhoff gigrächut, hei d andru alli la värbii gaa und sobaald das einta sii chu, siisch mu uis ánggschprungu und hei mu ds Chleid grat gnu und bis unnunuis gschreckt. - Weischt, frièjär hensch de di Tootu in us Lillachu ínngibíèzt, und usoo hensch hald nid ärächt megun gloiffu. - Und därnaa hei das Abgschtoorbna usoo gidaichud und gidaichut. Und we di Prozessioo ubär d Hoschted umúif sii ggangu, hei mu d Weertär nimmä rächt värschtannu, abär du Too van dem Daichu hei mu no zuo tçheert. Und nadém hi hei nä das einta immär naamegu.
Quelle: Einheimische erzählen, Jordan Erich (1985), S. 115.
Du Graazu in dä Schaafwäschu sälbscht ärläbt
Weni no umbrí am Gschtei bi gsii und um Morgunt daa uacha uf d Chluisä bi ga hirtu, so ischt daa in dä Schaafwäschu um Muisig, us Gitriiçhju, us Ggjuiz und us Ziig gsii, eppis untsétzlisch. Und de het mu vill gheert sägä, we mu soo appas gheerä, sellä mu immär lotzä, das mu soford us dem Grabu druss gää. Und ich hä pressíèrt! De hets no um pfelligä huiffu Schnee tçhä, und ich hänn un Aarbeit tçhäbä, us dem Grabu druss z gaa. Und därnaa binis oi umáb ans Gschtei ga zellu. Und duä hensch mär gseit, das sii där Graazu gsii. Gwennli gää dii Gräbu, wa där Graazu dri sii, vam Graat bis in du Grund, in dischum Fall vam Wengghooru bis ins Çhi. Und daa im Çhi uis und i hend iischi oi gseit, dass sus schii oi tçheert hei. Abär ich häs numu an dem Maal tçheert. Ich hänn dármig gnuäg tçhä.
Quelle: Einheimische erzählen, Jordan Erich (1985), S. 114.
Där Milibuäb - us Tämpärçhind
U schuidärliçhi Chrantçheit hed im Deerffji gwiätut. Schoo um parr Liit het mu bigrabu und oi där Chaschpär ufum Bièl ischt ärchrantçhät.
Äbu gat chunt där Milibuäb van där Mili uacha und bigäggnät dum groossu Chluisär, ds Chaschpärsch Naachpuir. Där Milibuäb ischt us eltärs Mandji und hed usoo gheissu wil är in där Mili, unnär där Çhillchu, gwonät het. Als Tämpärçhind hed äär mee wa andri gsee und oi gwisst. «Där Chaschpär ischt chrank?» het där Milibuäb gfräägt. «Oo, nit so schlimm» ischt d Antwoort vam groossu Chluisär. «Heid är nu la värsee? Där Chaschpär chunt de nimmä vam Bièl umbrícha.» «Us chleis Grippji! Dára schtirbt är do nit! Old het där aalt Luggnär abär uswás gsee?» meint där Chluisär. «Und i sägäs nómal, där Chaschpär chund nimmä vam Bièl umbrícha, heegschtuns als Liich!» Där Milibuäb zellt wiitär: «Gat hiä uf där Schtell bini gsii. Äs ischt um Morgu in allär Herrgotts Friäji gsi, lang vor dum Bättuliitu. Ich hä zä Schpittulheeru ufum Bäärg wellu ga metzgu, wièni das eppä oi schoo gmacht hä. Hiä där ds Seelugässji bini uacha chu, wa un Antheis där di Doorfblatta ácha ischt chu und a miär värbii zär Çhillchu isch ggangu.» «Hescht denn d Liit pçhennt?» fräägt där Chluisär ganz wundrigä. «Nid alli, abär alli, wa dits Jaar scho gschtoorbu sind, drunnär oi miini beed Schweschträ, wa wär vor Churzum gat bigrabu hei. Und ich bi sichär, där Chaschpär ufum Bièl ischt oi därbii gsii. Sägät dum Heer, där Chaschpär sii jetzu an där Reiju, und andri mee gää mu därnaa no naa.» «Das heichuscht mär jetz á», meint där Chluisär. «Bischt immär schoo un Tratzär und u Schwetzär gsii.» «Gloib märs old gloib märs niit, iär gseet sus de schoo. Und weischt, zletscht chunt där aald Luggnär im graawu Schili und ooni Hoit oi no gat.» - Und wirkli, där Chaschpär ufum Bièl het kuim d Värseesakramänti umpfangu, wanär isch gschtoorbu, und naa im no us parr andri Liit vam Deerffji. Zä Wiènächtu hed mu de oi no d letscht Liich vam Jaar im Liichunzug van där Mili uacha zär Çhillchu gitreit: … du Milibuäb.
Quelle: Bergmenschen, II. Band, Zenklusen Ernst (1938/62), 152-153.
Gsee, weli baald schtäärbunt
Hiä im Deerffji heis fièjär vill Liit ggä, wa in där Heiligu Nacht mim Bättuliitu uf dum Friithof dii Pärssóónä hei gsee, wa im Värloif vam Jaar tiè schtäärbu: Wesch vam Friithof gägun d Çhillcha sii gluffu, de hei mu gwisst, dass dii baald tiè schtäärbu, wesch abär van där Çhillchu uwägg sii ggangu, de hei mu gwisst, dasch no lengär läbä.
Quelle: Volkserzählungen aus dem Oberwallis, Guntern Josef (1978), S. 356.
Där Graazu in dä Waalmattu
In dä Waalmattu hed iischä Groossvattär di Tootuprozessioo mengischt gçheert chu. De hed är de gseit, wièr sellä abu chu, äs sii umúm um Prozessioo am chu. Wièr Botschä hei de eifach um Muisig und us Gitriiçhju gçheert. Abär allds ischt de wiä im Nui värbii gsii.
Quelle: Volkserzählungen aus dem Oberwallis, Gunter Josef (1978); S. 521.
Un Tootuprozessioo unnär dum Engiloch
Vor Jaaru heisch umaal um Buäb mid umu Gitzi hiä vam Deerffji uif ins Engiloch gschickt. Äs sii un zimmli luitäri Wintärnacht im wäächschtu Maanuntschii gsii. Us bitzji unnär dum Schutzhuis hei där Buäb uf zmaal u lengi Prozessioo wiis anggleiti Mandjini uf inu gsee zuä chu. Viär Tregja hei u Saarch gitreit. Där Buäb sii nä us dum Wäg ggangu, usoo dasch näbu imm värbii megä. Ganz tiitli hei är ds Bischmu und Bättu vam Liichunzug çhennu värnä. Wanär de entli im Engiloch sii áchu, sii är daa äschubleiçhä zämugçhiit. Wièn är de umúm zschich sälbu sii chu, hei är schi gfräägt, obsch de denu Liichunzug nit hei gsee. Und äär hei nä värzelld, was imm bigäggnät sii. Äär wellä nä no d Schtell chu zeichu, wanär dum Tootunzug us dum Wägg sii ggangu. – «Ach», hei d Wirti gseit, «de isch appa gwiss iischi guäd Naachpiiri obuna uf där Barier gschtoorbu». Und äs sii nid lang ggangu, das am Naatag um Morgund dii Voraanig va där Wirti sii bischtäätiguti chu.
Quelle: Was die Walser erzählen, Imesch Ludwig (1981), S. 27.
Där Graazu hiä und där Graazu daa
Di Groosmuätär hed mär värzellt, das unnär där Chaschtulgalärii d Schtraass mengischt nassi sii gsi, wil daa där Graazu värbii gää. Schii sälbu sii oi umaal drínggäraatu und sii därnaa ärchrantçhät.
Und uf dum Tschuggmatthooru hei wär schi oi gçheerd juizu und orgillu, und in dä Oorinu hets eim afa surru. D Muätär het de allpot gseit: «Bättät, das sind d Aarmu Seelä!»
Schii gää vam Tschuggmatthooru ins Gguggilli, an di Brich, an du Obär Schtaaful und an di Päschta old oi uf Furggu. Wiär hei immär gseit: «Gää wär uf Furggu, de gçheeri wär schi schpilu».
Und am Gschtei hei wär schi gwondli gçheert, wes hed afa duichlä. D Aarmu Seelä gäänd immär durch di Gräbu, daa wa ds Wassär vam Graad bis in du Grund geit.
Ds Poschti-Sänzi sälig ischt im Griifulwaald oi in du Graazu chu. Das het därnaa níèmärmee çhennu d Hand schtill hä.
Quellen: Volkserzählungen aus dem Oberwallis, Gunter Josef (1978); S. 508, 509; Einheimische erzählen, Jordan Erich (1985), S. 114.
Erstelle deine eigene Website mit Webador